تواضع فکری: آشنایی با پنج محدودیت تفکر ما

تواضع فکری: ویژگی‌های شخصیتی ضروری برای اهالی فلسفه (قسمت سوم )

همانطور که در جریان هستید تا اینجا با دو ویژگی شخصیتی کنجکاوی فکری و شجاعت فکری آشنا شدیم و در قسمت سوم قرار است از ویژگی شخصیتی تواضع فکری (Intellectual Humility) شناخت به دست بیاوریم.

تواضع فکری یکی از ویژگی‌های ضروری برای اهالی فلسفه است که از یک آگاهی مهم ناشی می‌شود. اهالی فلسفه از پنج محدودیت تفکر، شناخت دارند و این احتمال را قائل هستند که باورهای خودشان هم تحت تأثیر این پنج محدودیت باشد.

به عبارت دیگر از آن جا که این محدودیت‌ها بسیار رایج و فراگیر هستند این امکان هست که باورهای اهالی فلسفه هم دچار این محدودیت‌ها شود. از این رو مبتنی بر این آگاهی آن‌ها باورهای خود را خطاپذیر می‌دانند.

امکان خطا در باورها باعث می‌شود که افراد نسبت به نقدها گشوده باشند و مستعد این امر باشند که باورهای خود را اصلاح کنند.

روحیه و ویژگی شخصیتی که خطاپذیری باورهایش را می‌پذیرد را با عنوان ویژگی تواضع فکری نام گذاری می‌کنیم. تواضع فکری ماحصل آگاهی از پنج محدودیت است.

برویم ببینیم این محدودیت‌ها چیست و با تک تک آن‌ها آشنا شویم.

1. خودمحوری فکری (Egocentricity)

اولین محدودیت تمایل ما برای خودمحوری فکری است. ما در فرایند تفکر باورهایمان را متناسب با توانایی‌های شناختی، سلایق، نیازها و علائق خود انتخاب می‌کنیم و معمولاً با قیاس به خود و نادیده گرفتن دیگران باورهایمان را سر و سامان می‌دهیم.

در این محدودیت ما آنچه را که به نظرمان می‌رسد حقیقت در نظر می‌گیریم یا حتی حقیقت را طوری تفسیر یا تحریف می‌کنیم که متناسب با باورهای ما باشد.

خودمحوری فکری برای تفکر ما محدودیت ایجاد می‌کند و از این رو خطاپذیری باورهایمان را ممکن می‌سازد.

2. تعصب و سوگیری (Bias)

تعصب یا سوگیری نوعی کوری معرفتی است که در این وضعیت افراد ضعف‌های باور خودشان و نقاط قوت باورهای دیگران را نمی‌بینند و برای همین از بین چند باور رقیب و محتمل، وزن بیشتری برای باور خود قائل می‌شوند.

در محدودیت سوگیری ما به پذیرش باورهای مشخصی متمایل می‌شویم و توان ارزیابی منصفانه و مبتنی بر شواهد را نسبت به باورهای محتمل نداریم.

اهالی فلسفه با توجه به خطر تعصب و سوگیری برای تفکر تلاش می‌کنند که دچار این کوری معرفتی نشوند و با آگاهی و بدون تعصب مبتنی بر همه شواهد و توجه به نقاط ضعف و قوت دیدگاه‌ها، موجه‌ترین و معقول‌ترین باور را اتخاذ کنند.

3. پیش‌داوری (Prejudice)

پیش داوری برخلاف تعصب که نوعی گرایش فکری بود نوعی ارزیابی شتاب زده باورها است. در پیش داوری ما پیش از ارزیابی شواهد و قرائن و بدون اینکه فکت ها را در نظر بگیریم، باور مشخصی را پذیرش می‌کنیم.

در وضعیت پیش داوری باورهای اتخاذ شده ما مبتنی بر دلیل نیست و معمولاً دلایل نقض کننده باور خودمان را نادیده می‌گیریم یا اینکه در برابر چنین شواهدی مقاومت می‌کنیم.

پیش داوری باعث می‌شود که ما باورهای صلب و تثبیت شده‌ای داشته باشیم و ارزیابی باورها را که فرایندی پیش از اتخاذ باور است به فرایندی غیر ضروری یا اثبات کننده باور مبدل کنیم.

4. تعلق شخصی

در فرایند اتخاذ باور همیشه پای منافع شخصی، گروهی، قومی، نژادی، دینی، جنسیتی و … در میان است. باورهای ما از این عوامل تأثیر می‌گیرند و اتخاذ باور متناسب با منافع فردی یا جمعی ما انجام می‌گیرد.

برای مثال از آن جا که منافع ما مرتبط با یک باور خاص است تلاش می‌کنیم تا باور مدنظر ما به عنوان نتیجه، تحقق یابد و یا اینکه بر دلایلی تمرکز می‌کنیم که موید باوری باشد که تأمین کننده منافع ما است.

محدودیت تعلق شخصی بسیار قدرتمند است و ما را در اتخاذ باور به جای ارزیابی دلایل، به رعایت مصلحت فواید شخصی یا گروهی رهنمون می‌کند.

5. دیدگاه‌ و چشم انداز

نگریستن ما به جهان و اتخاذ باور متناسب با آن از دریچه دو فیلتر ممکن می‌شود. یکی از این فیلترها محدودیتی است که به خاطر غنا و پیچیدگی زیاد جهان بر ما تحمیل می‌شود.

در این فیلتر ما از میان انبوهی از شواهد فقط می‌توانیم بر مجموعه محدودی از آن دسترسی داشته باشیم. این محدودیت را دیدگاه می‌نامیم.

فیلتر دوم محدودیتی است که از دانش و تجربیات پیش زمینه‌ای و سوابق معرفتی ما ناشی می‌شود. همانگونه که ما از میان انبوه شواهد به مجموعه مشخصی دسترسی داریم، همچنین از میان این موارد محدود مواردی برای ما جذاب و قابل توجه می‌شود که متناسب با دغدغه‌ها و دانش‌های پیش زمینه‌ای ما باشد. این محدودیت را چشم انداز می‌نامیم.

برای مثال فرض کنید به یک مهمانی عروسی دعوت شده‌اید. از بین همه رویدادهایی که در مراسم عروسی اتفاق می افتد شما متوجه شام عروسی می‌شوید و در خرده -رویداد شام عروسی متوجه کیفیت برنج مراسم می‌شوید.این امر به این خاطر است که مدتی است درگیر خرید برنج هستید و انواع کیفیت برنج‌ها را بررسی کرده‌اید. در این مثال مراسم عروسی به مثابه جهان هستی است و مراسم شام دیدگاه و کیفیت برنج همان چشم انداز ما است.

باید توجه داشته باشیم که دیدگاه و چشم انداز محدودیت‌هایی هستند که اجتناب ناپذیر هستند و فقط می‌توان آگاهانه با آن‌ها مواجه شد و نسبت به تأثیر گذاری دیدگاه و چشم انداز در باورهایمان حساس باشیم.